Obiekty zabytkowe Miedziana Góra (pow. kielecki, woj. świętokrzyskie)

• Architektura przemysłowa

Do architektury przemysłowej zalicza się przede wszystkim pozostałości zakładu przemysłowego w Bobrzy wraz z osiedlem pracowniczym, powstałe w latach 1828-1831.

Ruiny dawnej węgielni – Istniały dwie węgielnie, obecnie istnieją ruiny węgielni południowej. Jeszcze w 1847 r. istniała część wyposażenia – trójszynowy most na 24 słupach ustawionych “w głąb ziemi, z mostu do podziemi schody oraz winda (w tych czasach nie istniejąca).Skład stanowi południowe zamkniecie dziedzińca fabrycznego, zach. kraniec budowli usytuowany jest na stoku terenu opadającego w kierunku dolnego poziomu zakładu. Murowany z łomów czerwonego piaskowca, na zaprawie wapiennej oraz z czerwonej cegły, założony na wydłużonym prostokącie (zachowana fragmentarycznie część murów obwodowych). W latach 1831-73 własność Zakładów Górniczych Okręgu Wschodniego, natomiast w 1874-84 pod zarządem Kieleckiego Urzędu Powiatowego, później w rękach prywatnych. Pod koniec lat 50-tych przeszła z rąk Płazińskich na własność Skarbu Państwa. Obecnie dostępna dla zwiedzających.

Dawna hala przygotowania wsadu do pieców – o stanie pierwotnym wiadomo, iż strop wspierało 27 słupów z cegły z kapitelami i piedestałami. Ok. 1847 r. hala została przebudowana na warsztaty ręczno-kowalskie. W czasach późniejszych w części środkowej hali wzniesiono od podstaw nowy budynek. Hala fabryczna stanowi wschodnią pierzeje dziedzińca zakładu wielkopiecowego. Obecnie istnieją dwa oddzielne budynki. Cześć północna (w złym stanie technicznym), tzw. “przystawa”, wykonana z łomów czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej pokryta czerwoną dachówką. Cześć południowa (odremontowana) na planie prostokąta, parterowa, kryta blachą. We wnętrzu hali znajdują się dwa drewniane słupy położone niemal w jej centrum oraz dwa rzędy słupów stalowych, biegnących równolegle do osi podłużnej. W latach 1873-84 w rękach Kieleckiego Urzędu Powiatowego, później w rękach prywatnych. W 1947 r. hala została upaństwowiona, przekazana na warsztat drzewiarski.

Mur oporowy – mur został wzniesiony dla zabezpieczenia dolnego poziomu zakładu wielkopiecowego. U jego stóp planowano wybudować stanowiska pieców i odlewni, których dmuchawy i maszynownia miały być uruchamiane wielkim kołem na wodę z kanału biegnącego koroną muru od zbiornika retencyjnego  na rzece Bobrzy. Nieuruchomienie zakładu spowodowało w okresie późniejszym brak jakichkolwiek prac konserwacyjnych, co przyczyniło sie do zrujnowania obiektu. Prace konserwatorskie przy obiekcie odbyły sie w latach 1959-60, 1979-80 i 2009.Mur usytuowany jest pomiędzy dolnym a górnym poziomem zakładu, wykonany z łomów czerwonego piaskowca, na zaprawie wapiennej. Tworzą go dwa równoległe mury z nieregularnie ułożonych łomów, wypełnione grubym kamieniem, dla stworzenia balastu. Na rzucie podkowiastym, zawartym w trapezie, o łącznej długości około 500 m, wysokości do 16 m, przy grubości u podstawy około 5,5 m i w koronie około 3,3 m.

Osiedle przyzakładowe – usytuowane było wzdłuż drogi dojazdowej do zakładu, rzędowo. W każdym szeregu, po trzy budynki mieszkalne i dwie stajnie miedzy nimi. Obecnie z osiedla przyzakładowego zachowało sie siedem budynków: budynek dawnego zarządu (obecnie dworek), czworak, stajnia obok czworaka (obecnie dom), dom wraz ze stajnią i ruinami szopy oraz ruiny stajni (obecnie magazyn na drewno).

Układ wodny – układ wodny w Bobrzy istnieje od XVII w. W XIX w. rozpoczęto budowę układu, prace przerwała powódź w 1828 r. Po powstaniu listopadowym nie przystąpiono już do robót. Do tego czasu zrealizowano: dolny kanał roboczy, klatkę koła wodnego, fragmenty zapory ziemnej. Część tych obiektów została wykorzystana przez gwoździarnię w 2 poł. XIX w., a następnie przez młyn zbożowy. Pod koniec XIX w. założono staw rybny. W 1970 r. układ przeszedł w ręce prywatne.

Młyn wodny zbożowy – młyn wzniesiono w 1934 r. dla braci Płazińskich, na miejscu spalonego tartaku. Od 1952 r. właściciel J. Berner. Pod koniec lat 50-tych likwidacja elektrowni. Młyn z turbiną a od 1965 r. napęd elektryczny. W 1978 r. młyn i pobliskie stawy rybne przechodzą na własność Kieleckich Zakładów Wyrobów Papierowych, które organizują w tym miejscu ośrodek wypoczynkowy. Murowany z łomów czerwonego piaskowca i z palonej cegły. Główna hala na rzucie zbliżonym do rombu z równoległobocznymi przybudówkami po bokach.

• Architektura sakralna

Do obiektów sakralnych zalicza się kościoły, klasztory, kaplice, kaplice cmentarne, kostnice, dzwonnice, kaplice przydrożne, figury. Do zabytków architektury sakralnej w gminie Miedziana Góra  zalicza się siedem zabytków, m.in.

Kościół parafialny p.w. Św. Trójcy w Ćmińsku Kościelnym – pochodzi on z okresu późnego renesansu. W 1646 r. Piotr Gębski (biskup krakowski), oddał na 25 lat dobra biskupie w Ćmińsku Bernardowi Servallemu, którego zobowiązał do wystawienia kościoła. Świątynię wzniesiono jednak w latach 1646-49, konsekrowano w 1658 r. W 1 poł. XIX w. dostawiono drewniana dzwonnicę (rozebrana w 1914 r.). W latach 1914-22 dobudowano od zach. nawę.  Kościół murowany z łomów i ciosów czerwonego i białego piaskowca na zaprawie wapiennej. Nawa na rzuci prostokąta z przedsionkiem od strony południowej. Fasada dwuwieżowa, dwukondygnacyjna, zamknięta trójkątnym szczytem.

Kaplica p.w. Przemienienia Pańskiego w Kostomłotach Pierwszych – wzniesiona w 1816 r. z inicjatywy Mikołaja Żaka. Na wzgórzu, nie orientowana, z absydą skierowaną na płn. Nawa na rzucie prostokąta, zbliżona do kwadratu, zakrystia usytuowana po bokach nawy.

Kaplica p.w. Św. Barbary w Miedzianej Górze – usytuowana na wzgórzu góry Kaplicznej. Obiekt murowany i tynkowany, kryty blachą cynkową. Nawa kaplicy na rzucie prostokąta, poprzedzona małym przedsionkiem z częścią prezbiterialną zamkniętą apsydą. Prostokątna zakrystia przylega na północnej ścianie do nawy i prezbiterium, przykryta jest dachem dwuspadowym. Według dokumentu z 1836 r., kaplicę ufundowali “Kasper Żelazny gospodarz i Michał…”. Prawdopodobnie była ona powiększona o przedsionek, który w 1922 r. otrzymał portal.19 stycznia 1863 r. kaplicę wraz z ołtarzami poświęcił ksiądz M. Zajdler.

Kaplica p.w. Przemienienia Pańskiego w Tumlin Podgród – wzniesiona w 1850 r. przez A. Iberszera w miejscu kaplicy drewnianej z XVII w. z której pozostał obraz Przemienienia Pańskiego z 1765 r. Kaplica usytuowana szczycie Góry grodowej w pobliżu kamieniołomu czerwonego piaskowca. Wzniesiona z łomów i ciosów czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej, kryta blacha cynkową. Na rzucie nieregularnego sześcioboku z kwadratową nawą i trójbocznym prezbiterium.

• Architektura rezydencjonalna

Osobny charakter w obrębie przestrzeni zajmują obiekty rezydencjonalne, do których należą dwory, pałace, wille. Niestety na owym terenie nie zachowało się wiele tego typu zabudowy. Jedynym przykładem jest dwór wraz z założeniem parkowym w Ćmińsku Kościelnym. Dwór pochodzi z XIX w., posiada konstrukcje ryglową, szalowany, parterowy z dachem krytym gontem z murowanym gankiem kolumnowym. Rzut prostokąta, z gankiem od strony południowej. W 1957 r. rozebrany, na jego miejscu podobny przeniesiony z Ćmińska – Podglinie.

• Zabytkowa zieleń

Do zabytkowej zieleni zalicza się parki pałacowe i dworskie, ogrody dworskie i willowe, parki miejskie i aleje. Na terenie gminy Miedziana Góra występuje tylko jeden zabytek tego typu, a mianowicie park podworski w Ćmińsku Kościelnym. Pochodzi z XIX w., teren posiada kształt czworoboku (ok. 120 x 300 m), ogrodzony.

• Cmentarze

Pierwotnie cmentarze sytuowane były na działce kościelnej, dopiero pod koniec XVIII w., ze względów sanitarnych, zaczęto zakładać cmentarze poza terenami zabudowanymi. Zabytkowe cmentarze łączą w sobie warstwę materialną, określoną zachowaną substancją w postaci nagrobków, małej architektury (kaplice, ogrodzenia), drzewostanem i inną roślinnością jako elementem typowym oraz wartości niematerialne związane z kulturą duchową i wierzeniami religijnymi. Na terenie gminy Miedziana Góra zlokalizowane są cztery cmentarz, dwa parafialne i dwa przykościelne.