Obiekty zabytkowe Gminy Ełk (pow. ełcki, woj. warmińsko-mazurskie)
Układ ruralistyczny
Wsie ełckie ukształtowały się głównie w XIX wieku (zwłaszcza w latach 50-tych, 60-tych i 70-tych) oraz w okresie międzywojennym. Stara struktura dominującej na tym terenie ulicówki z układem niwowym i trójpolówką, sięgająca średniowiecza, zaczęła zmieniać się już od początków XIX wieku w skutek znoszenia poddaństwa i uwłaszczenia chłopów, najpierw w dobrach państwowych (1806 r.), później prywatnych (pierwszy edykt 1811 r.).
W ślad za tym postępowała separacja oraz komasacja gruntów. Procesy te spowodowały z jednej strony zmniejszenie się ilości gospodarstw chłopskich, z drugiej zaś powiększenie areału majątków i folwarków oraz wzrost liczby komorników i chłopów bezrolnych, znajdujących często zatrudnienie w dużych gospodarstwach ziemskich. Komasacją zwłaszcza w latach sześćdziesiątych, spowodowała powstanie licznych kolonii oraz rozrzedzenie dotychczasowej zwartej zabudowy wsi (głównie ulicówek, sporadycznie owalnie). Cechą charakterystyczną pól stały się układy blokowe, blokowo – pasmowe i rzadziej pasmowe. W latach siedemdziesiątych XIX wieku rozpoczęto parcelację, którą kontynuowano do I wojny światowej i w okresie międzywojennym. Duży ruch budowlany miał miejsce po pierwszej wojnie światowej.
Wieś ełcka zniszczona wskutek działań wojennych, została odbudowana. Pojawiły się nowe gospodarstwa kolonijne z charakterystycznymi budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Po drugiej wojnie światowej nastąpiły gruntowne przekształcenia własnościowe. Polscy osadnicy zajmowali gospodarstwa poniemieckie, a granice historyczne pól, przynależne do poszczególnych gospodarstw uległy dużym zmianom. Szczególnie głębokie przekształcenia w układach historycznych pól miały miejsce w dawnych majątkach, przemienionych w latach czterdziestych w przedsiębiorstwa państwowe.
Obecna wieś ełcka posiada dwa podstawowe typy zabudowy. Z jednej strony są to pozostałości dawnej typowej ulicówki (np. Rożyńsk, Guzki, Bobry, Mołdzie, Piaski, Sajzy, Mrozy, Suczki, Kałęczyny, Krokocie, Przykopką Siedliską Woszczele), niekiedy z elementami wielodrożnicy (np. Straduny, Oracze, Mostołty), z drugiej – właściwa zabudowa kolonijna (występuje w całej gminie). Wieś wielodrożna jest bardzo rzadko spotykana np.: Nowa Wieś Ełcka przekształcona z ulicówki. Siedliska wiejskie są przeważnie czworoboczne, wydłużone, z domami ustawionymi kalenicą do drogi, zaś pola mają układ blokowy i blokowo – pasmowy. Odrębny charakter przestrzenny posiadają dawne majątki. Z reguły w skład każdego zespołu wchodzą budynki gospodarcze, tworzące trzy boki czworoboku zamkniętego z reguły budynkiem mieszkalnym – dworem. Za nim znajduje się park. W pewnym oddaleniu usytuowane są czworaki.
Wieś ełcką przecinają liczne drogi głównie biegnące promieniście do lub z Ełku, poprzecinane siecią dróg gruntowych. Przez obszar gminy przebiega kilka kolejowych linii szerokotorowych z magistralą Białystok – Korsze – Olsztyn oraz jedna linia wąskotorowa. Odegrały one istotną rolę dla ukształtowania się sieci osadniczej i rozwoju poszczególnych miejscowości. Ważną też rolę odgrywają rzeki Ełk i Lega oraz liczne jeziora nad których brzegami skupia się szereg wsi.
Obiekty architektury, budownictwa i techniki
Architekturę sakralną reprezentują dwa dawne kościoły ewangelickie w Bajtkowie i Stradunach. Kościół w Bajtkowie, w stylu neogotyckim, obecnie rzymskokatolicki pod wezwaniem MB Różańcowej, powstał po utworzeniu parafii w 1895 r. Po drugiej wojnie światowej został przejęty przez katolików. Kościół ewangelicki w Stradunach, dzisiaj rzymskokatolicki pod wezwaniem MB Królowej Korony Polski, posiada dłuższą historię. Pierwszy kościół zbudowano tu w końcu XV w. jeszcze przed utworzeniem parafii (1554 r.). Kościół ten spłonął 21 września 1736 roku. Odbudowano go w obecnej postaci w 1738 r.
Dużą grupę stanowią zespoły dworskie i folwarczne (21), w skład których wchodzą dwory i różnego rodzaju budynki gospodarcze (stajnie, stodoły, obory, kuźnie, magazyny, spichlerze). Większość zespołów powstała w końcu XIX lub na początku XX wieku. Stan ich jest przeważnie zły lub bardzo zły, często są one przebudowane i odbiegają swoim wyglądem od pierwotnej formy. W grupie tej można wymienić między innymi zespoły w Bajtkowie, Buniakach (przebudowany), Chełchach (dwa folwarki), Chojniaku, Ełku Podgrodziu, Kałęczynach, Konieczkach, Ledze (dwa folwarki), Maleczewie, Nowej Wsi Ełckiej, Pistkach, Regielnicy, Ruskiej Wsi, Rymkach, Stradunach, Szarkach, Talusach, Witynach i Woszczelach. Bez dworów istnieją zespoły w miejscowościach: Chojniak, Konieczki, Maleczewo, Pistki, Rymki.
Stosunkowo liczne są zespoły szkolne (12). Powstały one na początku XX wieku lub w okresie międzywojennym. W skład ich wchodzą szkoły oraz sąsiadujące z nimi budynki gospodarcze. Znajdują się one we wszystkich większych miejscowościach i są stosunkowo dobrze zachowane. Występują między innymi w miejscowości: Barany, Chełchy, Chrzanowo (ob. cerkiew grekokatolicka), Krokocie, Lega, Nowa Wieś Ełcka, Piaski, Rożyńck, Sajzy, Siedliska, Szeligi, Zdedy.
W większości wsi oraz na koloniach zachowały się historyczne budynki mieszkalne, powstałe w końcu XIX wieku, przed I wojną światową oraz w latach 20-tych i 30-tych (np. w Bajtkowie, Chełchach, Krokociu, Malinówce Wielkiej, Mostołtach, Nowej Wsi Ełckiej, Oraczach, Piaskach, Płocicznie, Sędkach). Karczmy (tzw. Gasthaus) występują m.in. w Oraczach.
Stosunkowo liczna jest grupa zespołów budowli i urządzeń kolejowych (budynki stacyjne, magazyny, szalety). Obiekty te powstały przeważnie na początku XX wieku, występują m.in. w miejscowościach: Bajtkowo, Chrzanowo, Przykopka, Siedliska, Woszczele, Ełk-Szyba.
Budynki przemysłowe są reprezentowane przez młyny w Nowej Wsi Ełckiej i Stradunach oraz gorzelni w Pistkach i Stradunach.
Zabytkowa zieleń
Z kilkunastu parków istniejących na terenie gminy w okresie międzywojennym, zachowało się trzynaście. Przede wszystkim są to parki podworskie, krajobrazowe, pochodzące z XIX oraz z początków XX wieku. Z reguły są one położone w bezpośrednim sąsiedztwie dworów. Ich cechą charakterystyczną jest powiązanie z lokalnym krajobrazem. Drzewostan jest mało zróżnicowany Dominują gatunki rodzimych drzew, jak: lipa, klon, grab i dąb. Granice niektórych parków wyznaczają obsadzenia, głównie w formie szpalerów np. w Pistkach. Wskutek małej troski dotychczasowych użytkowników stan ich jest zły. Najlepiej przetrwał park w Ledze, położony w sąsiedztwie rzeki Legi. Liczny, choć jednorodny drzewostan istnieje w Ruskiej Wsi.
Parki są przeważnie zarośnięte, brak jest bieżącej pielęgnacji. Sporadycznie prowadzono w nich dotychczas prace porządkowe. W licznych parkach dokonano rabunkowej wycinki drzew z przeznaczeniem na opał. Niekiedy użytkowano je niezgodnie z przeznaczeniem (np. w Stradunach przetrzymywano konie).
Większość parków posiada opracowania ewidencyjne. Trzy są wpisane do rejestru zabytków (Ruska Wieś, Legą, Straduny).
Cmentarze
W gminie Ełk znajduje się bardzo duża ilość zabytkowych cmentarzy, łącznie 76 (szczegółowe zestawienie Tabela 1) o wartościach kulturowych i historycznych. Tak duża ich liczba wynika głównie z faktu, że ziemie te pozostawały pod wielowiekowym wpływem religii protestanckiej. Wyznawcy tej religii często zakładali kilka cmentarzy we wsi. Przeważnie każdy właściciel majątku (lub bogatszy chłop) posiadał własny cmentarz rodzinny. Wśród cmentarzy można wyróżnić:
- cmentarze ewangelickie, wiejskie (64 obiekty),
- cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej (12 obiekty).
Cmentarze ewangelickie gminy Ełk pochodzą głównie z I połowy XIX wieku, rzadziej z okresów późniejszych. Najczęściej założone są na planie prostokąta, w miejscach eksponowanych, na wzniesieniach wśród pól uprawnych (24). Występują także na skraju lasu (14), w lesie (19) oraz w sąsiedztwie dróg (7).
Zdążają się kwatery rodzinne/rodowe (Nowa Wieś Ełcka). Granicami takich kwater były najczęściej ogrodzenia metalowe, płoty z drewnianych sztachet, oraz ogrodzenia metalowo-kamienne (również betonowe). Rzadziej zaobserwować można kwaterę wydzieloną oznaczeniem ziemnym, w postaci rowu lub wału, lub np. powierzchniowego obniżenia/ wyniesienia gruntu w stosunku do terenu otaczającego (prawdopodobnie z uwagi na niepraktyczność tego rozwiązania, które mogłoby przyczynić się do procesu podmywania i destrukcji grobów). Cmentarze sytuowane w leśne i śródpolne nie były ogradzane, a jedynie otaczane wałami i rowami, niekiedy z wewnętrznymi ogrodzeniami, które miały spełniać dodatkową funkcję ochronną (m.in. zapobiegać rozkopywaniu pochówków przez zwierzęta). Niewątpliwie posiadały również wymiar symboliczny – wydzielenia sfery prywatnej w miejscu publicznym, jakim jest cmentarz.
Spotyka się również kwatery rodowe, które dominują nad pozostałą częścią cmentarza i wyróżniają sie formą nagrobków (kwatera na cmentarzu położonym na północ od wsi Siedliska). Kwatery rodowe posiadają różne formy przestrzenne: regularne i nieregularne.
Na niektórych cmentarzach występują mogiły i kwatery wojenne (Barany, Chruściele, Krokocie, Miluki, Nowej Wsi Ełckiej, Sędki, Szeligi, Śniepie).
Wielkość nekropoli jest zróżnicowana, rzadko jednak przekracza 0.5 ha. Mogiły są przeważnie orientowane na osi wschód – zachód, bezimienne. Dominują nagrobki kamienne i betonowe w kształcie skrzyni. Mogiły ziemne, które również występują są mało czytelne bądź nieczytelne (Zdedy). Rzadkością są żeliwne krzyże, zachowały się na terenie kilku cmentarzy, w Krokociach i Chrzanowie. Liczną grupę stanowią niepoddane obróbce kamieniarskiej głazy narzutowe pełniące rolę pomników nagrobnych i memoratywnych.
Drzewostan cmentarzy składa się z gatunków drzew rodzimych oraz żywotnika zachodniego, typowego drzewa cmentarnego na terenie całych Mazur. Wskutek wydarzeń drugiej wojny światowej, które spowodowały masową ucieczkę i migrację ludności, cmentarze ewangelickie od szeregu lat nie są pielęgnowane.
Znacznie lepiej prezentują się cmentarze wojenne z pierwszej wojny światowej, licznie rozsiane na terenie gminy. Obiekty te są odrestaurowane i pielęgnowane na bieżąco: Bajtkowo (kwatera wojenna w sąsiedztwie kościoła parafialnego oraz cmentarz wojenny przy drodze głównej), Bartosze (mogiła zbiorowa żołnierzy rosyjskich oraz cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich), Karbowskie, Mrozy Wielkie, Nowa Wieś Ełcka, Siedliska (cmentarz wojenny oraz mogiła zbiorowa), Szarek, Talusy. Jedynie mogiła wojenna z czasów I wojny światowej w Nowej Wsi Ełckiej położona niedaleko torów kolejowych jest w złym stanie.
Niektóre cmentarze odznaczają się dużym rozmachem planistycznym np. Bartosze, Talusy, Karbowskie. Lokowane są niekiedy na wysokich wzniesieniach i wzgórzach, górujących w miejscowym krajobrazie. Cechą charakterystyczną obiektów wojennych są przede wszystkim wspólne pochówki żołnierzy obu walczących armii. Na mogiłach, często obramowanych kostką kamienną dominują krzyże lub stele, niekiedy imienne. Mogiły rosyjskie są często anonimowe. Wyjątkowo na grobach występują krzyże drewniane. Centralnym akcentem większości cmentarzy wojennych jest krzyż drewniany ustawiony na cokole.
Obiekty liniowe
Na omawiany terenie występują również obiekty liniowe – aleje przydrożne. Obiekty te są zachowanym, unikalnym przykładem zagospodarowania przestrzeni publicznej w skali europejskiej. Ich wielorakie funkcje (przyrodnicze, kulturowe, komunikacyjne) są aktualne do czasów dzisiejszych. Są świadectwem kompleksowego zagospodarowania przestrzeni, wyróżnikiem krajobrazu kulturowego Warmii i Mazur.